ΧΑΟΣ, ΡΟΜΠΟΤ και ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ*

Η ΑΦΟΡΜΗ

Μέσα στο Μάρτιο πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη  και πιο συγκεκριμένα στη σχολή Ηλεκτρολόγων - Μηχανικών ένα σεμινάριο με θέμα: ”Χάος, ρομπότ και εικονική πραγματικότητα”.  Σε αυτό  μας δόθηκε η δυνατότητα να παρακολουθήσουμε μέσω προβολών βίντεο  τους κορυφαίους επιστήμονες  και ερευνητές ανά  τον κόσμο να αναλύουν τις τελευταίες εξελίξεις  στο θέμα  του “Χάους” και της τεχνολογίας των ρομπότ.  Το σεμινάριο αυτό ήταν πρωτοποριακό για τα ελληνικά δεδομένα  αφού αποτέλεσε την αρχή επικοινωνίας εξ’ αποστάσεως, της δυνατότητας δηλαδή, ανταλλαγής απόψεων και ιδεών μεταξύ επιστημονικών ομάδων που εδρεύουν σε ξένα κράτη, μέσω  δορυφορικής ζεύξης.

Οι τεχνολογικές εξελίξεις , όπως αυτές παρουσιάστηκαν, προκάλεσαν σε πολλούς άκρατο ενθουσιασμό.  Όμως, η έπαρση  της πλειοψηφίας των ερευνητών  για τα, εκπληκτικά πράγματι, επιτεύγματά τους, καθώς και η ελαφρότητα με την οποία αντιμετώπιζαν  τις σοβαρές κοινωνικές συνέπειες που πιθανότατα θα έχουν αυτά δημιούργησαν πολλούς φόβους και ερωτηματικά.  Έτσι, μας δόθηκε η αφορμή να αναφερθούμε  στο άρθρο αυτό, με πολύ απλά λόγια , στην πορεία του ανθρώπου  προς το “Χάος” και να κάνουμε κάποιες εκτιμήσεις για το τίμημα που θα έχει  η πορεία αυτή.

ΗΤΑΝ ΜΟΙΡΑΙΟ...

Πριν από τρεις  περίπου αιώνες άρχισε να γεννιέται η  ιδέα της αιτιοκρατίας στην οποία στηρίχθηκε η ανάπτυξη της φυσικής στα επόμενα χρόνια. Σύμφωνα με αυτήν, αν γνωρίζουμε την θέση και την ταχύτητα ενός αντικειμένου σε κάποια χρονική στιγμή και έχοντας επίγνωση του γεγονότος ότι αυτό υπόκειται στους κανόνες της φυσικής,  τότε μπορούμε να γνωρίζουμε τα πάντα γι’ αυτό. 

Πολύ χονδρικά, δηλαδή,  γνωρίζοντας την ταχύτητα και την θέση ενός λεωφορείου που ξεκινά από την Καβάλα  με κατεύθυνση την Ελευθερούπολη μπορούμε να ξέρουμε πότε αυτό θα φτάσει στον προορισμό του.  Χαρακτηριστική είναι η ρήση του Γάλλου μαθηματικού του 18ου αιώνα  Laplace, ότι αν γνώριζε την θέση και την ταχύτητα κάθε σώματος στο σύμπαν, τότε θα μπορούσε να προβλέψει το μέλλον.  Η μεταφορά μάλιστα  της ρήσης αυτής στην ανθρώπινη συμπεριφορά οδήγησε στο φιλοσοφικό συμπέρασμα, ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά  ήταν πλήρως καθορισμένη. Δεν υπήρχε ελευθερία βούλησης και δράσης.

Η αντίληψη αυτή επικράτησε για πάρα πολλά χρόνια. Πράγματι, μπορούμε να προβλέψουμε με ευκολία πότε θα έχουμε πανσέληνο ή πότε θα γίνει έκλειψη ηλίου. Όμως,  η επιστημονική στήριξη του πεπρωμένου έφερε αναταραχή και προκάλεσε  έντονο προβληματισμό.

ΟΙ  ΠΡΟΦΗΤΕΣ  ΚΛΟΝΙΖΟΝΤΑΙ

Οι πρώτες δυσκολίες παρουσιάστηκαν όταν απλά φαινόμενα του μικρόκοσμου (συμπεριφορά σωματιδίων που δεν είναι ορατά με γυμνό οφθαλμό) δεν  ήταν δυνατόν να προβλεφθούν. Με απλά λόγια, το λεωφορείο που ξεκινούσε από την Καβάλα δεν έφτανε στον προορισμό του πάντα στην ώρα του, ακόμη και αν γνωρίζαμε την ταχύτητά  του, τις στάσεις του και γενικά την καθυστέρησή του. Οι επιστήμονες έπρεπε να στραφούν κάπου αλλού.  Και εμφανίζεται η Κβαντομηχανική να  δώσει το πρώτο χτύπημα στην αιτιοκρατία.

Σύμφωνα με το κεντρικό δόγμα της, την αρχή της αβεβαιότητας του  Heisenberg, υπάρχει θεμελιώδης περιορισμός στην ακρίβεια που μπορούμε να μετρήσουμε την θέση και την ταχύτητα ενός αντικειμένου. Αυτό σημαίνει ότι κανένας  δεν μπορεί να προβλέψει την οποιαδήποτε συμπεριφορά αφού είναι αδύνατο να γνωρίζει ταυτόχρονα την θέση και την ταχύτητα του αντικειμένου που μελετά. Οι προφήτες κλονίζονται...

ΚΥΡΙΟΙ  ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΟΙ  ΤΗΝ  ΠΑΤΗΣΑΤΕ          

Πολλές φορές θα έχουμε αναρωτηθεί τι συμβαίνει με τις προβλέψεις της μετεωρολογικής υπηρεσίας,  οι οποίες  αποδεικνύονται πολλές φορές λανθασμένες. Και μάλιστα, θα έχουμε παρατηρήσει ότι όσο πιο μακροπρόθεσμες είναι οι προβλέψεις αυτές τόσο πιο πολύ απέχουν από την πραγματικότητα.  Η πηγή της αδυναμίας μας στην πρόβλεψη σε ευρεία κλίμακα έπρεπε να αναζητηθεί κάπου αλλού .

Εμφανίζεται τότε η νέα επιστήμη του  “Χάους” να δηλώσει: “Το ελάχιστο λάθος   στην συνεκτίμηση των παραγόντων που κάνουμε προκειμένου να προβλέψουμε το μέλλον, διογκώνεται  τόσο πολύ με το πέρασμα του χρόνου  που  τελικά  αυτό που  έχουμε προβλέψει θα απέχει πολύ από αυτό που πραγματικά θα συμβεί”. Με πολύ απλά λόγια -και υπερβάλλοντας για να γίνουμε κατανοητοί- κι αν ακόμη η Ε.Μ.Υ. επεξεργαστεί όλους τους παράγοντες που διαμορφώνουν ένα κλίμα (υγρασία, βαρομετρικά, θερμοκρασία  κ.λ.π.) και προβλέψει ηλιόλουστη την αυριανή  ημέρα, ο ατμός της κατσαρόλας μιας νοικοκυράς της Ελευθερούπολης μπορεί να μετασχηματιστεί σε ολοένα  διογκούμενο σύννεφο (συγκεντρώνοντας και την υπάρχουσα υγρασία) και τελικά να προκληθεί βροχή.  Και μη μου πείτε ότι η Ε.Μ.Υ. θα μπορεί να συνεκτιμά  τέτοιους παράγοντες  όσα χρόνια  κι  αν περάσουν.

Το λεωφορείο που κατευθυνόταν στην Ελευθερούπολη είχε φθαρμένο λάστιχο, τόσο λίγο που κανείς δεν του έδινε σημασία. Το λάστιχο όμως, με τον καιρό φθάρηκε πολύ και στο τέλος έσκασε. Να γιατί  το λεωφορείο δεν έφτασε  στην ώρα του.

“ΧΑΟΣ”,  ΕΛΕΥΘΕΡΗ  ΒΟΥΛΗΣΗ  ΚΑΙ  ΡΟΜΠΟΤ

Μπορούμε να δώσουμε τώρα έναν ορισμό του Χάους: Πρόκειται για την τυχαία συμπεριφορά ενός αιτιοκρατικού συστήματος. Με πιο απλά λόγια,  μπορούμε να πούμε  ότι οποιοδήποτε σώμα  ή σύστημα σωμάτων στη φύση,  κι  αν ακόμη υπακούει στους νόμους της φυσικής και μπορεί η κατάστασή του  να περιγραφεί με μαθηματικές εξισώσεις, έχει εξέλιξη  απρόβλεπτη και τυχαία. Αυτό  το γεγονός οδηγεί στο φιλοσοφικό συμπέρασμα ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν είναι καθορισμένη και  εδραιώνει πλέον  την  ανθρώπινη ελευθερία βούλησης και δράσης.

Βέβαια, ποτέ οι επιστήμονες δεν  αρκούνται στην διατύπωση φιλοσοφικών συμπερασμάτων παρά αναζητούν  ανάλογες τεχνολογικές εφαρμογές. Έτσι τώρα,  οι ερευνητές έχουν στραφεί στην προσπάθεια να  δώσουν μια στοιχειώδη, προς το παρόν, δυνατότητα πρωτοβουλίας και εκμάθησης στις ηλεκτρονικές κατασκευές τους, τα ρομπότ.

Ίσαμε τώρα, οι μηχανές κατασκευάζονταν  για να εκτελούν συγκεκριμένες εργασίες: το πλυντήριο να πλένει, το καλοριφέρ να θερμαίνει κ.ο.κ.  Η εξέλιξη της Ηλεκτρονικής πρόσφερε την δυνατότητα προγραμματισμού και  μιας  φαινομενικής “εξυπνάδας” των μηχανών με επεξεργαστή. Δηλαδή, ο κατασκευαστής μπορεί να προγραμματίσει το καλοριφέρ έτσι ώστε αυτό να θερμαίνει το χώρο μόνο όταν  η θερμοκρασία πέφτει κάτω από ένα επίπεδο. Όμοια, ένα ρομπότ μπορεί να προγραμματιστεί έτσι ώστε όταν ακούει την ερώτηση “τί κάνεις;” να απαντά ”καλά ευχαριστώ”. 

Τι θα συμβεί όμως αν κληθεί να απαντήσει σε μια ερώτηση που δεν έχει προβλέψει ο κατασκευαστής του;  Τίποτα,  μάλλον θα μπερδευτεί. Η εξυπνάδα του, λοιπόν, είναι φαινομενική. Ουσιαστικά οι υπολογιστές είναι τα πιο ηλίθια πλάσματα του πλανήτη που απλά εκτελούν τις εντολές του προγραμματιστή τους.

Τώρα όμως, τα πράγματα αλλάζουν. Οι ερευνητές προσπαθούν έτσι ώστε  η νόηση του υπολογιστή-ρομπότ να είναι πραγματική  και  όχι φαινομενική . Ας δούμε ένα παράδειγμα: Έστω ότι  ζητάμε από ένα  ρομπότ να  ετοιμάσει το πρωινό μας (γιατί... να κουραζόμαστε εμείς;).  Το κλασσικό ρομπότ   θα  ετοιμάσει το πρωινό με  τον  τρόπο που είναι προγραμματισμένο, θα ακολουθεί σταθερά την  ίδια  διαδικασία   πάντοτε, ενώ θα αντιμετωπίζει όσα προβλήματα προκύπτουν (την έλλειψη καφέ για παράδειγμα)  με τον τρόπο  που θα  το έχουμε ρυθμίσει εμείς,  εφόσον  βέβαια έχουμε  προβλέψει κατά  τον προγραμματισμό τα προβλήματα αυτά.  Αντίθετα, ένα σύγχρονο ρομπότ θα ετοιμάζει το πρωινό κάθε φορά με διαφορετικό τρόπο ωσότου  να καταλήξει στην ταχύτερη διαδικασία, την οποία πλέον θα ακολουθεί πιστά. Ακόμη, στην περίπτωση που προκύψει κάποιο πρόβλημα που εμείς δεν έχουμε προβλέψει, θα  φροντίσει να το επιλύσει μόνο του. 

Όπως γίνεται φανερό, με την χρήση τέτοιων ρομπότ  σε διάφορους τομείς  της  καθημερινής μας ζωής  και την μελέτη του  τρόπου  τους να  αντιμετωπίζουν  κάποιες καταστάσεις, θα προκύψει το παράδοξο φαινόμενο να μαθαίνουμε εμείς από αυτά  και  συνεπώς να ακολουθούμε  την συμπεριφορά τους!

ΑΠΟΚΥΗΜΑ  ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ... ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Στα ερευνητικά  κέντρα ανά  τον κόσμο, με πρωτοπόρο το Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (Μ.Ι.Τ.)  γίνονται ήδη οι πρώτες προσπάθειες κατασκευής τέτοιων ρομπότ. Πιο συγκεκριμένα, μια ομάδα ερευνητών του Μ.Ι.Τ. κατασκεύασε, πέρα των άλλων, δύο μικρά ρομπότ  με μορφή ποντικιού  με επαναφορτιζόμενες μπαταρίες. Τοποθέτησαν στο πάτωμα του εργαστηρίου μια πηγή ενέργειας που δρούσε και ως φορτιστής, καθώς και κάποιες λάμπες που συνδέονταν με την πηγή αυτή. Κατόπιν άφησαν ελεύθερα τα “ποντίκια” στο χώρο με κύρια εντολή να “επιζήσουν” επαναφορτίζοντας τις μπαταρίες τους.  Αυτό που συνέβη ήταν εκπληκτικό: Αρχικά τα “ποντίκια” επιτέθηκαν στις λάμπες επειδή αυτές κατανάλωναν την ενέργεια του φορτιστή που τους ήταν απαραίτητος. Ταυτόχρονα άρχισαν να κινούνται προς τον φορτιστή μόλις αντιλήφθηκαν ότι οι μπαταρίες τους,  τους πρόσφεραν μειωμένη ενέργεια. Το πρώτο “ποντίκι”  έφτασε στην πηγή και  στάθηκε να φορτίσει την μπαταρία του. Σε λίγο, όμως, κατέφθασε και το δεύτερο “ποντίκι” και άρχισε να σπρώχνει με μανία το πρώτο, μέχρι που κατάφερε να το απωθήσει και να σταθεί αυτό στο φορτιστή και έτσι να επιζήσει.

Μια άλλη ομάδα κατασκεύασε μισό  άνθρωπο από μέταλλο (έλλειπαν τα πόδια και η λεκάνη) και σκοπεύει, αφού  τον ολοκληρώσει εξωτερικά, να  του προσφέρει  και μια στοιχειώδη νοημοσύνη.

Βέβαια, αν και η δυνατότητα προσφοράς ελεύθερης βούλησης σε μηχανές  φαίνεται να είναι εφικτή, υπάρχουν ωστόσο αξεπέραστες δυσκολίες  που αφορούν  ένστικτα, κίνητρα  και ότι άλλο σχετίζεται με την ανθρώπινη συμπεριφορά (για την έννοια της ψυχής ούτε λόγος να γίνεται...).   Γι’ αυτό άλλωστε οι ερευνητικές ομάδες απαρτίζονται όχι μόνο  από τεχνοκράτες αλλά και από ψυχολόγους και βιολόγους.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ  ΦΡΑΝΚΕΝΣΤΑΙΝ

Η διάσπαση του ατόμου  πριν από μερικές δεκαετίες είχε θεωρηθεί ως το μεγαλύτερο επίτευγμα της ανθρωπότητας στον εικοστό αιώνα.  Όμως δεν σταθήκαμε έτοιμοι να  το δεχτούμε. Αντίθετα, το επίτευγμα αυτό,  μας φάνηκε χρήσιμο στην κατασκευή της ατομικής βόμβας  με  τις γνωστές συνέπειες. Τώρα που βρισκόμαστε μπροστά σε μια νέα τεχνολογική επανάσταση  θα πρέπει να φανούμε πιο ώριμοι.  Η   ελεύθερη βούληση των ρομπότ  σε συνδιασμό  με  την προσπάθεια  κάποιων να κατευθύνουν την σκέψη και τον τρόπο ζωής των συνανθρώπων τους , δημιουργούν τον κίνδυνο αντιστροφής των ρόλων  κυρίου - υπηρέτη μεταξύ ανθρώπου και ρομπότ. Επιπλέον, υπάρχει ο  φόβος να στραφούν τα ρομπότ αυτά ενάντια στον “πλάστη” τους,  είτε λόγω κάποιου μικρού λάθους στον προγραμματισμό που θα οδηγήσει, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, σε εντελώς διαφορετική συμπεριφορά από αυτήν που θα  αναμέναμε, είτε στην περίπτωση που τα ρομπότ μας αντιμετωπίσουν ως ανταγωνιστές τους. 

Οι φόβοι αυτοί βέβαια  δεν πρόκειται  και ούτε πρέπει να σταματήσουν την εξέλιξη  της επιστήμης. Είναι φρόνιμο όμως,  να αντιμετωπίζουμε με περίσκεψη  και όχι  με άκρατο ενθουσιασμό  την νέα αυτή εξέλιξη της τεχνολογίας,  όπως και να έχουμε επίγνωση των ορίων μας.  Ο Φρανκενστάιν πλήρωσε την αλαζονεία του και τιμωρήθηκε σκληρά από το ανθρωποειδές του . Ας ελπίσουμε ότι δεν θα έρθει  η σειρά μας. 

*Το εκλαϊκευμένο αυτό άρθρο δημοσιεύτηκε το 1995, πριν από 28 χρόνια δηλαδή, όταν ήμουν μεταπτυχιακός φοιτητής του ΠΜΣ Ηλεκτρονικής του Α.Π.Θ. (και έγραφα ακόμη το όνομά μου με "ωμέγα") για τις ανάγκες της εφημερίδας του Πολιτιστικού Συλλόγου Ελευθερούπολης.

Μανώλης Κουσλόγλου  

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

James Gleick, “ΧΑΟΣ” (Εκδόσεις Κάτοπτρο)

J. Briggs και  D. Peat, “Ο ΤΑΡΑΓΜΕΝΟΣ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ” (Εκδόσεις Κάτοπτρο, 1991)

John Haugeland, “ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ” (Εκδόσεις Κάτοπτρο, 1992)

Ian Stewart, “ΠΑΙΖΕΙ Ο ΘΕΟΣ ΖΑΡΙΑ” (Εκδόσεις Κωσταράκη, 1991)